Zarys Dziejów
Nazwę Białowieża wymienił po raz pierwszy Jan Długosz w dziele „Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae” – „Roczniki, czyli kroniki słynnego Królestwa Polskiego”. Podaje on, że Król Władysław Jagiełło w 1409 r. udał się z Kamieńca (Litewskiego) do Białowieży za rzekę Lśnę (Leśną), gdzie przez osiem dni polował. Ubitą zwierzynę kazał zasolić i w beczkach spławić rzekami Narwią i Wisłą aż do Płocka. Przygotowane w ten sposób zapasy miały służyć w następnym roku podczas Bitwy pod Grunwaldem. W kronikach figuruje forma zapisu nazwy miejscowości Białowieże lub Białowież, która daje podstawę do przypuszczeń, że nazwa wywodzi się od białej wieży, lub kilku wież, lecz nie ma dowodów, które by to jednoznacznie potwierdzały. Za datę rozpoczynającą prawną ochronę Puszczy przyjmuje się właśnie rok 1409, kiedy to Władysław Jagiełło odbył opisane w kronikach polowanie.
Puszcza jako królewskie dobro stołowe, dostępna była pod szczególnym reżimem i restrykcjami. Obowiązywał tu zakaz wstępu do dla ludzi bez specjalnej przepustki – tzw. wchodu, zasiedlania ostępów bez zgody władcy, pozyskiwania drewna i innych jej zasobów, uprawiać bartnictwa, czy koszenia łąk i polowania. Szczególnie surowo karane było kłusownictwo, zwłaszcza na żubry.
W XIII wieku udało się opisać granice Puszczy, której nadano wówczas nazwę Puszczy Kamieniecko- Białowieskiej. Początkowo jej powierzchnia wynosiła 125 tys ha, a po włączeniu w jej terytorium pobliskich puszcz: Świsłockiej, Szereszewskiej i Lackiej (Pozostałości Puszczy Bielskiej) zwiększyła areał do 150 tys ha.
Znaczny wpływ na stan puszczańskich lasów miał XIX i XX wiek. Po trzecim rozbiorze Polski, Puszczą władali carowie Rosji. Caryca Katarzyna Wielka, wraz z synem Pawłem traktowali ją jako łup wojenny i podzieli jej terytorium między protegowanych, doprowadzając do całkowitego wyrębu wielu fragmentów. Wówczas wytępiony w Puszczy został całkowicie jeleń – gatunek ten z powodzeniem reintrodukowano w czasach późniejszych. Puszczę objął specjalny podział powierzchniowy, na jej mapach zamiast kwater i straży, na jakie podzielona była dotychczas, pojawiła się siatka kwadratów o powierzchni wiorsty kwadratowej (ok. 113 ha). Wiorsta jest to jednostka miary wykorzystywana w Carskiej Rosji o długości ok 1066 m.
Car Mikołaj II Romanow podporządkował puszczańską gospodarkę potrzebom łowieckim, dzięki temu dziko żyjące żubry przetrwały tu do XX wieku. Pierwsza wojna światowa to okres masowego pozyskiwania drewna w Puszczy. Niemieccy okupanci wycięli i wywieźli z całego terenu niemal 5 mln metrów sześciennych drewna pozyskanego z najokazalszych i najcenniejszych drzew. Wykonano zręby zupełne na powierzchni 5,5 tys. ha. Przy wyrębie pracowali jeńcy wojenni i miejscowa ludność. Przygotowane drewno transportowano siecią kolei wąskotorowej. W okresie międzywojennym dokonano inwentaryzacji strat, która wykazała zdewastowanie 1/3 powierzchni Puszczy Białowieskiej.
W 1919 do Puszczy przybyła ekspedycja naukowa pod kierownictwem profesora Władysława Szafera. Potwierdziła ona fakt, że żubry nie przetrwały czasu wojny na wolności, a stan lasów po wojennej eksploatacji określony został jako zły.
W 1921 roku na wniosek profesora Władysława Szafera utworzono w Puszczy sieć rezerwatów przyrody. Jeden z nich – leśnictwo specjalne „Rezerwat” zostało kilka lat później przekształcone w Białowieski Park Narodowy, inny natomiast obejmował obszar objęty obecnie ochroną jako Rezerwat Krajobrazowy Władysława Szafera.
W okresie międzywojennym, w 1924 roku, polski rząd zezwolił angielskiej firmie The European Century Timber Corporation na wycinkę drzew w Puszczy. Był to kolejny okres, w którym Puszcza doświadczyła rabunkowej gospodarki. Na skutek sprzeciwu Adama Loreta – ówczesnego Dyrektora Lasów Państwowych oraz przyrodników umowę zerwano, a rząd polski zmuszony był wypłacić anglikom wysokie odszkodowanie. Mimo to, uważa się do dziś, że decyzja ta była ratunkiem dla Puszczy przed jej całkowitą dewastacją i nieodwracalnym zniszczeniem.
W 1929 r. do Puszczy Białowieskiej powróciły żubry. Przygotowano dla nich specjalny zwierzyniec nazwany Rezerwatem Pokazowym Żubrów. Rezerwat ten okolony był potężnym płotem o wysokości 2 m zbudowanym z 3-calowych desek. Hodowlę rozpoczęto 19 września 1929 roku z chwilą przywiezienia do Białowieży żubra czystej krwi o imieniu BORUSSE. W tym samym roku, w październiku dołączyła do niego żubrzyca BISERTA, a rok później BISKAYA. Stan żubrów w białowieskim rezerwacie w 1939 roku wynosił 16 sztuk, w tym 7 (1 samiec, 6 samic) linii nizinnej i 9 (3,6) nizinno-kaukaskiej. Dalsze prace hodowlane zmierzały nie tylko do powiększenia stanu liczbowego, ale i wyeliminowania z Białowieży żubrów z domieszką krwi żubra kaukaskiego, co nastąpiło ostatecznie w 1950 roku. Obecnie w Puszczy Białowieskiej żyje ponad 1000 żubrów, z czego w polskiej jej części jest ich prawie 600.
II wojna światowa była kolejnym okresem intensywnej eksploatacji zasobów puszczańskich, a z lasu wywieziono wówczas kilka milionów m3 drewna. Niestety okres ten odcisnął także niezwykle krwawe piętno na ludności tych terenów. W latach 1939-1944 odbywały się masowe wywózki mieszkańców z terenów Puszczy, głównie na Syberię i do Kazachstanu, a także masowe egzekucje dokonywane w miejscowościach i okolicznych lasach. O tamtych tragicznych czasach świadczą zagubione w puszczańskich lasach mogiły i krzyże. W okresie II Wojny Światowej zniszczono także wiele puszczańskich wsi, w 1944 roku Pałac Carski ucierpiał w wyniku pożaru, tracąc dużą część zabudowy drewnianej a cerkiew w Białowieży została trafiona pociskiem lotniczym, jednak ten nie wybuchł. Po Wojnie, uszkodzenia Cerkwi udało się naprawić, jednak Pałac Carski po wielu rozważaniach w 1962 roku niestety rozebrano, używając do tego wiele materiału wybuchowego, ze względu na niezwykle silne spoiwo murów używane przez carskich inżynierów i budowniczych. Dziś na jego miejscu znajduje się budynek Dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego, który mieści Muzeum Przyrodniczo-Leśne z Puntem Informacji Turystycznej, pokoje gościnne w standardzie hotelowym i restaurację „Parkowa”.
